Trong bối cảnh khủng hoảng sinh thái hiện nay, nhiều quốc gia đang chuyển đổi từ mô hình kinh tế nâu truyền thống sang nền kinh tế xanh thân thiện với môi trường. Tuy nhiên, quá trình xanh hóa nền kinh tế đòi hỏi nguồn lực đáng kể, do đó việc huy động nguồn lực để triển khai xanh hóa hay xây dựng hệ thống tài chính xanh đã trở thành nhiệm vụ trọng tâm được nhiều quốc gia quan tâm. Bài viết này với mục tiêu phân tích kinh nghiệm xây dựng hệ thống tài chính xanh của Trung Quốc, từ đó rút ra một số hàm ý chính sách quan trọng cho Việt Nam trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế xanh.
1. Đặt vấn đề
Kể từ khi động cơ hơi nước được phát minh, đánh dấu sự khởi đầu của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ nhất, hành tinh của chúng ta đã phải đối mặt với nhiều thảm họa môi trường do việc khai thác tài nguyên một cách bừa bãi, tất cả đều nhằm mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Theo ước tính của Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP), trong 15 năm tới, thế giới cần đầu tư từ 5 đến 7 nghìn tỷ đô la Mỹ mỗi năm để đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs). Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), Ngân hàng Thế giới và Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) đều dự báo rằng các lĩnh vực xanh như năng lượng sạch, xây dựng hiệu quả, cơ sở hạ tầng xanh, và xử lý nước và ô nhiễm sẽ cần đến khoảng 90 nghìn tỷ đô la đầu tư toàn cầu, tức là gấp đôi vốn đầu tư cho cơ sở hạ tầng công cộng hiện nay trên toàn thế giới.
Ảnh minh họa
Để đảm bảo sự cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển bền vững, thế giới cần chuyển đổi từ mô hình kinh tế nâu truyền thống sang nền kinh tế xanh thân thiện với môi trường. Tuy nhiên, quá trình xanh hóa nền kinh tế đòi hỏi nguồn lực đáng kể, bởi vì việc áp dụng công nghệ xanh thường có chi phí cao hơn so với công nghệ thông thường. Do đó, việc xây dựng một hệ thống tài chính xanh trở nên cấp bách nhằm huy động nguồn lực cần thiết để đạt được các mục tiêu phát triển bền vững.
Trung Quốc, với vị thế là nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, đã phải trả giá cho sự chuyển đổi kinh tế nhanh chóng bằng những vấn đề môi trường ngày càng nghiêm trọng. Ô nhiễm không khí, nước, đất đai và các vấn đề môi trường khác đã gây tác động tiêu cực đến cuộc sống hàng ngày của người dân. Do đó, tại Đại hội toàn quốc lần thứ 19, Đảng Cộng sản Trung Quốc đã nhấn mạnh rằng việc xây dựng một nền văn minh sinh thái và duy trì an ninh sinh thái là chìa khóa để đạt được sự phát triển ổn định và bền vững. Phát triển xanh và xây dựng nền văn minh sinh thái tôn trọng môi trường đã trở thành các mục tiêu quốc gia quan trọng trong chương trình chuyển đổi kinh tế và xã hội của Trung Quốc.
2. Các giai đoạn phát triển tài chính xanh tại Trung Quốc
Trước khi vấn đề xây dựng hệ thống tài chính xanh trở thành mục tiêu phát triển quốc gia, Trung Quốc đã trải qua quá trình phát triển tài chính xanh kéo dài hơn một thập kỷ, có thể được chia thành ba giai đoạn cơ bản như sau:
Giai đoạn Khởi đầu (2007-2010): Trong giai đoạn này, Chính phủ Trung Quốc đã ban hành một số chính sách tài chính xanh, bao gồm tín dụng xanh, chứng khoán xanh và bảo hiểm xanh. Các chính sách này tập trung vào việc khuyến khích phát triển hoạt động tín dụng xanh, thực hiện đánh giá môi trường cho các công ty niêm yết, và thí điểm bảo hiểm trách nhiệm về ô nhiễm môi trường.
Giai đoạn Hợp nhất (2011-2014): Chính phủ Trung Quốc đã thí điểm các giao dịch mua bán chứng chỉ khí thải carbon, xây dựng và ban hành hướng dẫn về tín dụng xanh, và thiết lập hệ thống thống kê tín dụng xanh. Giai đoạn này cũng chứng kiến sự tích cực của các tổ chức quốc tế như Viện Phát triển Bền vững Quốc tế (IISD), Nhóm Sáng kiến Trái phiếu Khí hậu (CBI), và nhiều tổ chức khác trong việc thúc đẩy hợp tác nghiên cứu về tài chính xanh với các đối tác Trung Quốc. Nhóm Chuyên trách Nghiên cứu Tài chính Xanh (Green Finance Task Force – GFTF), thành lập theo sáng kiến của Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc và Ủy ban điều tra môi trường của Liên hợp quốc vào tháng 7 năm 2014, đã công bố 14 khuyến nghị quan trọng về việc thiết lập hệ thống tài chính xanh cho Trung Quốc.
– Giai đoạn Thực hiện (2015 đến nay):Hầu hết các đề xuất của Nhóm Chuyên trách Nghiên cứu Tài chính Xanh đã được Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc và Hội đồng Nhà nước phê duyệt, và được đưa vào “Kế hoạch Cải cách Tích hợp để Thúc đẩy Tiến bộ Sinh thái” ban hành vào tháng 9 năm 2015. Văn bản này được coi là định hướng chiến lược quan trọng cho việc xây dựng hệ thống tài chính xanh tại Trung Quốc.
Tháng 3 năm 2016, Kế hoạch năm năm lần thứ mười ba về phát triển kinh tế và xã hội của Trung Quốc đã được Quốc vụ viện thông qua, xác nhận việc xây dựng hệ thống tài chính xanh đã trở thành chiến lược quốc gia. Tháng 8 năm 2016, với sự chấp thuận của Hội đồng Nhà nước, bảy Bộ và Ủy ban, bao gồm Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc và Bộ Tài chính, đã công bố bản “Hướng dẫn về Xây dựng Hệ thống Tài chính Xanh” gồm 35 điều, bao quát chín khía cạnh phát triển cơ bản. Văn kiện này phác thảo các biện pháp đổi mới quan trọng, định hình khuôn khổ cơ bản cho hệ thống tài chính xanh tương lai của Trung Quốc và được coi là khung chính sách phát triển tài chính xanh có hệ thống đầu tiên trên thế giới.
Ở cấp độ trong nước, thị trường trái phiếu xanh của Trung Quốc đã phát triển mạnh mẽ, với những bước đột phá rõ rệt trong việc đổi mới các sản phẩm tài chính xanh. Sự thành lập Ủy ban Tài chính Xanh thuộc Hiệp hội Tài chính và Ngân hàng Trung Quốc (GFC) đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy việc xây dựng hệ thống tài chính xanh. Sự phối hợp hiệu quả giữa Ủy ban và các tổ chức có thẩm quyền khác đã dẫn đến những tiến bộ đáng kể trong việc phát triển các tiêu chuẩn tài chính xanh, thiết lập cơ chế đánh giá và phân tích rủi ro môi trường, cũng như triển khai các chương trình đào tạo và xây dựng năng lực về tài chính xanh trên diện rộng.
Trung Quốc đã nổi bật như một người ủng hộ hàng đầu trong việc phát triển hệ thống tài chính xanh trên trường quốc tế. Khi đảm nhiệm chức chủ tịch G20 năm 2016, Trung Quốc đã đưa tài chính xanh vào chương trình nghị sự của hội nghị, tập trung vào việc sử dụng hệ thống tài chính xanh như một giải pháp để thu hẹp khoảng cách tài trợ và thúc đẩy sự đồng thuận toàn cầu. Trung Quốc còn là thành viên sáng lập Mạng lưới Giám sát Ngân hàng Trung ương về Xanh hóa Hệ thống Tài chính (NGFS), đồng thời là ủng hộ chính cho Mạng lưới Ngân hàng Bền vững (SBN) và Nhóm Nghiên cứu Tài chính Khí hậu (TCFD). Đặc biệt, Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc, với quy mô xây dựng cơ sở hạ tầng toàn cầu, nhấn mạnh việc tuân thủ các tiêu chuẩn cao về phát triển bền vững.
Việc Trung Quốc ban hành hàng loạt chính sách hỗ trợ xây dựng hệ thống tài chính xanh trong nước và đề xuất sáng kiến quốc tế chứng tỏ sự đồng thuận cao trong việc thúc đẩy đầu tư vào tài chính xanh và chuyển đổi nền kinh tế quốc gia này. Những biện pháp này không chỉ cung cấp hướng dẫn rõ ràng cho ngành tài chính và khuyến khích doanh nghiệp xanh mà còn làm giảm lo lắng về sự không chắc chắn của chính sách, khuyến khích nhà đầu tư tham gia vào các hoạt động đầu tư xanh.
Chiến lược của Trung Quốc trong việc xây dựng hệ thống tài chính xanh chủ yếu mang tính chất “từ trên xuống,” được thúc đẩy bởi các chính sách tiền tệ và vĩ mô, khác biệt với phương pháp “từ dưới lên” của phương Tây dựa trên sự đổi mới thị trường. Ví dụ điển hình là bản “Hướng dẫn về Xây dựng Hệ thống Tài chính Xanh” ban hành vào năm 2016 cùng với các văn bản pháp lý liên quan sau đó.
3. Thực trạng xây dựng hệ thống tài chính xanh
Để xây dựng hệ thống tài chính xanh, Chính phủ Trung Quốc đã phân tích sự khác biệt giữa hệ thống tài chính quốc gia và các quốc gia khác, nhằm xác định nguyên nhân cản trở việc áp dụng mô hình tài chính xanh. Dựa trên các thông lệ quốc tế và kinh nghiệm toàn cầu, Trung Quốc đã phát triển nhiều công cụ và hướng dẫn cho các định chế tài chính, đồng thời đưa ra các chính sách nhằm thúc đẩy dòng vốn đầu tư xanh.
Chính phủ Trung Quốc đã định nghĩa chính thức về tài chính xanh, giúp thống nhất các khái niệm về sản phẩm tài chính xanh và kích thích đầu tư xanh. Định nghĩa này bao gồm ba nội dung chính: hỗ trợ dự án có lợi cho môi trường, liệt kê các hạng mục và sản phẩm tài chính xanh (như tín dụng xanh, trái phiếu xanh), và bao gồm các dịch vụ tài chính hỗ trợ đầu tư và quản lý rủi ro.
Kế hoạch xây dựng hệ thống tài chính xanh của Trung Quốc tập trung vào năm trọng tâm chính: (1) Xây dựng cơ chế tài chính khuyến khích đầu tư xanh; (2) Phát triển các định chế chuyên thực hiện đầu tư và cho vay xanh; (3) Cung cấp sản phẩm và kênh tài trợ xanh; (4) Tăng cường hiệu quả sử dụng tài chính công để khuyến khích đầu tư tư nhân; (5) Xây dựng cơ sở hạ tầng thông tin hỗ trợ đánh giá tác động môi trường. Mỗi trọng tâm có kế hoạch triển khai cụ thể để thực hiện hiệu quả.
3.1. Phát triển Trái phiếu Xanh
Ngày 22 tháng 12 năm 2015, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc công bố Thông báo số 39 về phát hành trái phiếu xanh trên thị trường liên ngân hàng nhằm hỗ trợ các dự án công nghiệp xanh. Cùng ngày, Ủy ban Tài chính Xanh Trung Quốc phát hành Danh mục Dự án Hỗ trợ Trái phiếu Xanh (Phiên bản 2015), định nghĩa tiêu chuẩn cho dự án xanh. Kể từ năm 2016, thị trường trái phiếu xanh của Trung Quốc dẫn đầu thế giới, mở ra nhiều cơ hội tài chính cho doanh nghiệp xanh và cung cấp tài sản mới cho nhà đầu tư.
Chính phủ Trung Quốc đã cập nhật các tiêu chuẩn tài chính liên quan, trong đó có Bộ tiêu chuẩn tài chính xanh được ban hành vào tháng 6 năm 2017, tập trung vào sản phẩm xanh, công bố thông tin và xếp hạng tín dụng xanh.
3.2. Phát triển Thị trường Tài chính Carbon
Trong Thỏa thuận chống biến đổi khí hậu toàn cầu năm 2015, Trung Quốc cam kết giảm phát thải CO2 vào năm 2030 và vận hành thị trường tài chính carbon vào năm 2017. Thị trường tài chính carbon bao gồm các quy định của Chính phủ và quy tắc thị trường, giúp kiểm soát lượng khí thải, cung cấp tài trợ và công cụ quản lý rủi ro. “Hướng dẫn xây dựng hệ thống tài chính xanh” khuyến khích phát triển thị trường carbon quốc gia và các sản phẩm tài chính carbon như hợp đồng phái sinh và trái phiếu tài sản carbon.
3.3. Phát triển Bảo hiểm Xanh
Bảo hiểm xanh tại Trung Quốc chủ yếu bao gồm bảo hiểm trách nhiệm ô nhiễm môi trường. Luật Bảo vệ Môi trường sửa đổi vào tháng 4 năm 2014 khuyến khích bảo hiểm ô nhiễm, và “Kế hoạch cải cách tổng hợp” tháng 9 năm 2015 đề xuất hệ thống bảo hiểm trách nhiệm bắt buộc cho khu vực có rủi ro cao. Trung Quốc hiện đang triển khai dự án thí điểm bảo hiểm trách nhiệm môi trường và dự kiến sẽ cập nhật các quy định pháp lý phù hợp.
3.4. Phát triển Các Biện pháp Hỗ trợ
Chính phủ Trung Quốc đã thực hiện nhiều biện pháp hỗ trợ để xây dựng hệ thống tài chính xanh. Các biện pháp bao gồm cơ chế tài chính khuyến khích đầu tư xanh và hỗ trợ các dự án xanh qua các chính sách thuế/phí môi trường. Ngân hàng Trung ương Trung Quốc đã cung cấp ưu đãi cho tín dụng xanh và công nhận các khoản vay xanh làm tài sản thế chấp. Chính phủ cũng đã thành lập Quỹ quốc gia về phát triển xanh để thu hút đầu tư vào dự án xanh.
3.5. Một Số Vấn Đề Tồn Tại
Mặc dù Trung Quốc đã triển khai nhiều chính sách hỗ trợ, hệ thống tài chính xanh vẫn gặp thách thức như lượng hóa tác động ngoại ứng, thiếu đồng thuận về định nghĩa “xanh,” và công bố thông tin về tác động môi trường chưa đầy đủ. Việc thiếu công cụ phân tích rủi ro môi trường và kiến thức chuyên môn cũng là những vấn đề cần giải quyết.
4. Hàm Ý Chính Sách cho Việt Nam
Việc xây dựng hệ thống tài chính xanh là cần thiết cho Việt Nam, đặc biệt khi mức phát thải CO2 dự kiến tăng mạnh. Các bài học từ Trung Quốc có thể áp dụng cho Việt Nam như sau:
- Chọn mô hình phát triển phù hợp: Việt Nam nên áp dụng mô hình “từ trên xuống” để Chính phủ dẫn dắt và tạo sự an tâm cho thị trường.
- Kết hợp với chiến lược phát triển kinh tế: Phát triển hệ thống tài chính xanh cần gắn liền với chiến lược phát triển xanh và điều chỉnh hệ thống pháp luật để phù hợp với thông lệ quốc tế.
- Thiết lập cơ chế khuyến khích rõ ràng: Chính phủ cần điều chỉnh chính sách và khung pháp luật để hỗ trợ phát triển hệ thống tài chính xanh.
- Đảm bảo minh bạch thị trường: Ban hành quy định về công bố thông tin môi trường sẽ giúp cải thiện minh bạch, củng cố lòng tin và khuyến khích đầu tư vào tài chính xanh.
Việc áp dụng những kinh nghiệm này sẽ giúp Việt Nam phát triển hệ thống tài chính xanh hiệu quả, góp phần vào sự phát triển bền vững.